9 / 3 / 2012 _ Όταν δεν λειτουργούσε το Fax στο Υπουργείο Οικονομικών

«Διαφυλάσσοντας το ευρώ σε περιόδους κρίσης. Η ιστορία του ESM εκ των έσω» είναι ο τίτλος του βιβλίου που παρουσίασαν στις 18 Ιουνίου, ο Κλάους Ρέγκλινγκ, επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM), και ο Μάριο Σεντένο, πρόεδρος του Eurogroup.

Οι προοπτικές του ευρώ σκοτείνιασαν όταν τον Οκτώβριο του 2009 η νέα κυβέρνηση που εξελέγη στην Ελλάδα υπό τον Γιώργο Παπανδρέου ανακοίνωσε ότι τα δημοσιονομικά ελλείμματα είναι πολύ υψηλότερα, αναφέρει το βιβλίο. Η αντίδραση των αγορών ήταν άμεση. Η δήλωση του Τίμοθι Γκάιτνερ, πρώην υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ, δείχνει το κλίμα: «Ο κόσμος ήταν εύθραυστος τη στιγμή εκείνη. Ανησυχούσε βαθιά ότι ο κίνδυνος να ξεφύγει η κατάσταση εκτός ελέγχου και να μεταδοθεί, θα είχε δυσμενείς επιπτώσεις σε εμάς, όχι μόνο στην Ευρώπη». Ανάλογους φόβους εκφράζει ο γερμανός υπουργός Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε.

Τον Δεκέμβριο του 2009 ξεκινά ο σχεδιασμός για πακέτο διάσωσης προς την Ελλάδα, της οποίας το έλλειμμα αυξάνεται συνεχώς. «Εκτινάχθηκε τρεις φορές σε τρεις μήνες» θυμάται ο Ολι Ρεν, επίτροπος τότε Οικονομικών Υποθέσεων. Ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου, υπουργός Οικονομικών τότε, έκανε λόγο για «ένα εκτροχιασμένο τρένο». Ο Γκάιτνερ ήταν από τους πρώτους που κάλεσαν την Ευρώπη να αποφύγει μια ελληνική χρεοκοπία προκειμένου να προστατευθεί το ευρώ.

Οι ηγέτες της ευρωζώνης στις 11 Φεβρουαρίου 2010, στην πρώτη από μια σειρά Συνόδων Κορυφής, τάσσονται υπέρ αποφασιστικής και συντονισμένης βοήθειας, αρκεί η Ελλάδα να ζητήσει βοήθεια. Επανέλαβαν τις προθέσεις να βοηθήσουν την Ελλάδα παρέχοντας διμερή δάνεια με τη συμμετοχή του ΔΝΤ στις 25 Μαρτίου, υπογραμμίζοντας ότι η Ελλάδα δεν είχε ακόμη ζητήσει βοήθεια. Ομως ο Παπακωνσταντίνου λέει ότι δεν υπήρχε πρόθεση για βοήθεια. Οταν συνάντησε τον Σόιμπλε στο τέλος του 2009 στο Βερολίνο, «χρησιμοποίησε τη φράση «Δεν υπάρχει Πλάνο Β, Γιώργο. Πρέπει να το διαχειριστείτε μόνοι σας»».

Ανάλογη ήταν η στάση της Κριστίν Λαγκάρντ, τότε υπουργού Οικονομικών της Γαλλίας, κατά τον Παπακωνσταντίνου. Ετσι με τον Παπανδρέου προσέγγισαν τον Ντομινίκ Στρος – Καν, επικεφαλής του ΔΝΤ, στο Νταβός τον Ιανουάριο του 2010. Συναντήθηκαν σε μια κουζίνα για να μη γίνουν αντιληπτοί και ο Στρος – Καν είπε ότι το ΔΝΤ θα προσπαθούσε να πείσει την Ευρώπη προκειμένου να βρεθεί ένας τρόπος να βοηθηθεί η Ελλάδα. Στις 15 Απριλίου η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε από Κομισιόν, ΕΚΤ και ΔΝΤ να ξεκινήσουν συζητήσεις για ένα πολυετές πρόγραμμα στήριξης. Ο Στρος – Καν στέλνει μια ομάδα στην Αθήνα «σε περίπτωση που οι Αρχές αποφασίσουν να ζητήσουν στήριξη». Στις 22 Απριλίου 2010 η Eurostat ανακοινώνει έλλειμμα 13,6%. Την επομένη η ελληνική κυβέρνηση ζητά στήριξη. Οι όροι δανεισμού προς την Ελλάδα ήταν σκοπίμως λιγότερο ευνοϊκοί από αυτούς των μηχανισμών διάσωσης αργότερα. Οι ευρωπαίοι ηγέτες δεν ήθελαν να δώσουν την εντύπωση στην Ελλάδα ότι θα είχε πρόσβαση σε φθηνό χρήμα.

Η μετάδοση της κρίσης δεν αποφεύγεται. «Ημασταν ίσως πολύ αφελείς για την πρόθεση και την ικανότητα των ελληνικών Αρχών να εφαρμόσουν τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις» λέει ο Τζον Λίπσκι, τότε αναπληρωτής διευθυντής του ΔΝΤ. «Ηταν μόλις την τελευταία στιγμή, ενόψει της επικείμενης καταστροφής, που έγινε η συμφωνία για το EFSF». Το πρώτο Σαββατοκύριακο του Μαΐου του 2010 ο Ζαν – Κλοντ Τρισέ, πρόεδρος τότε της ΕΚΤ, έφτασε στις Βρυξέλλες για μια συνάντηση με τους ευρωπαίους ηγέτες. «Δεν δίστασα να πω ότι είχαμε μια δραματική κατάσταση σε αρκετές χώρες της ευρωζώνης, καθώς και στην ευρωζώνη αυτή καθαυτήν.

Υπογράμμιζα τη σοβαρότητα της κατάστασης κάθε μήνα από το 2005 στο Eurogroup». Η συνεδρίαση ήταν δύσκολη, ενώ ο Σόιμπλε μόλις προσγειώθηκε στις Βρυξέλλες αρρώστησε. Οι Γερμανοί δεν ήθελαν να δώσουν εγγυήσεις στην Κομισιόν για τη δημιουργία μηχανισμού διάσωσης, λέει ο Μάρτιν Φερφέι, διευθυντής τότε στην Κομισιόν. «Τότε είχα την ιδέα, γιατί να μη δημιουργήσουμε ένα όχημα ειδικού σκοπού. Η ιδέα άρεσε». Το επόμενο ζήτημα ήταν πώς θα αντιδρούσαν οι αγορές τη Δευτέρα. «Είχα μεγάλη αντίσταση από τις κυβερνήσεις για άμεση παρέμβαση στις δευτερογενείς αγορές, ο μόνος τρόπος για την αποτροπή της κερδοσκοπίας» λέει ο Τρισέ. Τελικά ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF), προκάτοχος του ESM, αποφασίζεται. Αναζητείται ποιος θα είναι ο επικεφαλής του. Οταν ο Γιούνκερ, τότε επικεφαλής του Eurogroup, δεν είδε το όνομα του Ρέγκλινγκ στους υποψηφίους, εκνευρίστηκε. Τελικά ο Ρέγκλινγκ αναζητήθηκε, δέχτηκε τη δουλειά και έγινε αργότερα επικεφαλής του ESM, του μηχανισμού «μπαζούκας» ενός τρισεκατομμυρίου ευρώ, ο οποίος θα ήταν ο «δανειστής» της Ελλάδας στο τρίτο πακέτο στήριξης.

Ο ρόλος του Σόιμπλε

Στο βιβλίο γίνεται αναφορά στις ζυμώσεις για την τρόικα. «Είχα συζητήσεις με ανώτερους αξιωματούχους της ΕΕ, ιδιαίτερα με τον καλό μου φίλο Ζαν – Κλοντ Τρισέ, ο οποίος υποστήριξε πολύ το να κρατηθεί το ΔΝΤ εκτός Ελλάδας» θυμάται ο Λίπσκι. «Οπως είπε, ο λόγος δεν ήταν ότι ήταν εναντίον του ΔΝΤ. Ηθελε οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να αναλάβουν τις ευθύνες τους». «Η άποψή μου ήταν ότι οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να είναι σε θέση να κάνουν τη διαχείριση μόνοι τους. Αλλά υπήρχαν επιφυλάξεις στη Γερμανία» είπε ο Σόιμπλε. «Καταλήξαμε στο ότι θα ήταν καλύτερο να εμπλακεί το ΔΝΤ». Κατά τον Τόμας Βίζερ, πρόεδρο τότε του EWG, «η συμμετοχή του ΔΝΤ ήταν αρκετά σημαντική για να μας κρατά σε εγρήγορση. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή ενός αξιοπρεπούς προγράμματος προσαρμογής χρειάζονται έναν εξωτερικό, ουδέτερο και περισσότερο ή λιγότερο ανεξάρτητο θεσμό».

Τον Φεβρουάριο του 2012 με πρωθυπουργό τον Λουκά Παπαδήμο η Ελλάδα προχωρά στην αναδιάρθρωση του χρέους. Στο παρασκήνιο της μεγαλύτερης αναδιάρθρωσης κρατικού χρέους στην Ιστορία, που ξεκίνησε την Παρασκευή 9 Μαρτίου 2012, στο EFSF παρακολουθούσαν ώστε όλα να γίνουν χωρίς προβλήματα. Τα ομόλογα έπρεπε να βρίσκονται στο ελληνικό σύστημα διακανονισμού πριν από το Σαββατοκύριακο. Το κλείσιμο θα γινόταν Παρασκευή στις 17.30. Ο EFSF έστειλε ένα έντυπο για να υπογραφεί από έλληνες αξιωματούχους, αλλά δεν μπορούσαν να το στείλουν πίσω. Η μηχανή φαξ στο υπουργείο Οικονομικών δεν λειτουργούσε. Βρέθηκε τελικά φαξ στον ΟΔΔΗΧ. «Μόλις 10 λεπτά πριν από το κλείσιμο, στις 17.20, τηλεφώνησα στον άνθρωπο στη Φρανκφούρτη να πατήσει το κουμπί και να τα στείλει στην Ελλάδα… και τα ομόλογα έφτασαν» θυμάται ο επικεφαλής οικονομολόγος του ESM Ρολφ Στράουχ.

Με πρωθυπουργό τον Αντώνη Σαμαρά, το 2013 και το πρώτο μισό του 2014 το δεύτερο πρόγραμμα εφαρμοζόταν σχεδόν βάσει σχεδιασμού και για λίγο το 2014 οι προοπτικές της Ελλάδας φαίνονταν πολύ καλύτερες. Στις αρχές του 2014 η Κομισιόν ανακοίνωσε ότι η Ελλάδα είχε καταφέρει να εμφανίσει 1,2 δισ. ευρώ πρωτογενές πλεόνασμα το 2013.

Στα μέσα του 2014 η Ελλάδα φαινόταν να έχει μια ευκαιρία να ολοκληρώσει το πρόγραμμά της, όπως είχαν κάνει οι Ιρλανδία και Πορτογαλία. «Κάποια στιγμή φάνηκε σαν να μπορούσαν να βγουν [από το πρόγραμμα], θα μπορούσαν να λάβουν μια πιστωτική γραμμή και η ανάπτυξη είχε επιστρέψει» λέει ο Στράουχ. Αλλά η μεταρρυθμιστική δυναμική μειώνεται στο δεύτερο μισό του έτους. Το ΔΝΤ διαφωνεί ως προς τη βιωσιμότητα του χρέους και η αξιολόγηση δεν κλείνει. «Τον τελευταίο μήνα που ο Σαμαράς ήταν στην εξουσία, δεν μπορούσε πλέον να προωθήσει το είδος των σημαντικών μεταρρυθμίσεων που ζητούσαμε. Ηταν αδιέξοδο» είπε ο Στράουχ. «Το μεγαλύτερο λάθος έγινε το 2014» λέει ο Γιάννης Στουρνάρας, υπουργός Οικονομικών τότε. «Ηταν μεγάλο λάθος το ότι η αξιολόγηση δεν έκλεισε στη λογική ενός δημοσιονομικού κενού μερικών εκατομμυρίων ευρώ».

Παρότι στο βιβλίο ο Αλέξης Τσίπρας χαρακτηρίζεται χαρισματικός ηγέτης, επισημαίνεται ότι όταν εκλέχτηκε, αντί να ριχτεί σε διαπραγματεύσεις με τους δανειστές, ζύγισε τις επιλογές του. Από την πλευρά των Ευρωπαίων, η Ελλάδα το πρώτο μισό του 2015 γύρισε την πλάτη της στις προηγούμενες συμφωνίες και έχασε τον δρόμο για να βγει από το οικονομικό τέλμα. Στις 4 Φεβρουαρίου, μία μόλις εβδομάδα μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Τσίπρα, η ΕΚΤ ακυρώνει το waiver για τα ελληνικά ομόλογα.

Ο Τσίπρας έφερε τις διαπραγματεύσεις σε επίπεδο ηγετών, αλλά κέρδισε ελάχιστους φίλους, με δεδομένο το χάσμα μεταξύ του τι ζητούσε η Αθήνα και του τι ήταν διατεθειμένη να δώσει η ευρωζώνη. Οι ηγέτες της ευρωζώνης ενέδωσαν σε ένα συμβολικό σημείο, αφήνοντας τον όρο «τρόικα» και υιοθετώντας τον όρο «θεσμοί». «Μεταξύ Μαρτίου και Ιουλίου κλιμακώσαμε τη διαδικασία, ειδικά για την Ελλάδα» θυμάται ο Νικολά Τζιαμαρόλι του ΕΣΜ. «Δημιουργήσαμε ένα τμήμα έκτακτης κατάστασης σε περίπτωση χρεοκοπίας…». Ο Γιάνης Βαρουφάκης πίστευε ότι η Ελλάδα θα αποκτούσε ισχυρότερη διαπραγματευτική θέση αν μπορούσε να δείξει πως θα ήταν εφικτό το Grexit. «Αναμφισβήτητα η ελληνική κυβέρνηση παρουσίασε μη ρεαλιστικές υποσχέσεις στην εκλογική της εκστρατεία, γεγονός που δημιούργησε προβλήματα όταν ήταν στην εξουσία» είπε ο Γερούν Ντεϊσελμπλούμ, πρόεδρος τότε του Eurogroup. «Κατά τους έξι μήνες με υπουργό Οικονομικών τον Βαρουφάκη, κάπου στα 45 δισ. ευρώ καταθέσεων έφυγαν από τη χώρα. Αυτό τα λέει όλα» είπε ο Στουρνάρας.

Κοντά στην έξοδο

Το βιβλίο παρουσιάζει βήμα βήμα το ταραχώδες καλοκαίρι του 2015. Η Ελλάδα αποχώρησε από τις συζητήσεις στις 26 Ιουνίου και στις 27 ο Τσίπρας καλεί σε δημοψήφισμα. Την Κυριακή 28 Ιουνίου η Ελλάδα ανακοίνωσε capital controls. Δύο ημέρες μετά, την Τρίτη, το δεύτερο πρόγραμμα έληξε. «Τα capital controls ήταν ένα μέτρο κρίσης» είπε ο Ρέγκλινγκ. «Δεν πρέπει να συμβαίνουν σε μια νομισματική ένωση… Αλλά με δεδομένο το πού βρισκόταν η Ελλάδα, δεν υπήρχε επιλογή». Στις 8 Ιουλίου ο Τσίπρας ζήτησε νέο ESM πρόγραμμα. Στις 10 Ιουλίου, Κομισιόν και ΕΚΤ απαντούν θετικά, αλλά την ίδια ημέρα μια πρόταση από τη Γερμανία είναι η Ελλάδα να αφήσει το ευρώ, εφόσον δεν συμφωνούσε σε αυστηρότερες μεταρρυθμίσεις. Νωρίτερα στην εβδομάδα ο Γιούνκερ είχε πει ότι η ΕΕ είχε ένα σχέδιο Grexit «προετοιμασμένο λεπτομερώς», αλλά συνέχιζε να υποστηρίζει τη θέση της Ελλάδας στο ευρώ.

Η πρόταση, που δόθηκε σε επιλεγμένη ομάδα ανώτερων στελεχών, έδειχνε ξεκάθαρα ότι η έξοδος της Ελλάδας από το ευρώ, τουλάχιστον προσωρινά, ήταν στο τραπέζι. Την Κυριακή 12 Ιουλίου, οι ευρωπαίοι ηγέτες συγκεντρώθηκαν για άλλη μία Σύνοδο Κορυφής. Ο Τσίπρας συναντήθηκε τουλάχιστον τέσσερις φορές με τους Τουσκ, Ολάντ και Μέρκελ. Γύρω στις 6, οι Μέρκελ, Ολάντ και Τσίπρας ήταν έτοιμοι να εγκαταλείψουν την προσπάθεια, αλλά ο Τουσκ αρνήθηκε να τους αφήσει να βγουν από την αίθουσα. Υστερα από έντονες διαπραγματεύσεις αποφασίστηκε, τη Δευτέρα το πρωί, ένα τρίτο πρόγραμμα διάσωσης, υπό την προϋπόθεση ότι η Ελλάδα θα εφαρμόσει πλήθος σκληρών μεταρρυθμίσεων. Η Ελλάδα εφάρμοσε τις μεταρρυθμίσεις βήμα βήμα, κερδίζοντας ακόμη και την εύνοια του ΔΝΤ.

Κατά τον Ευκλείδη Τσακαλώτο, λόγω της σοβαρότητας των προβλημάτων της Ελλάδας, δεν είχε άλλη επιλογή παρά να συμμορφωθεί ακόμη και όταν διαφωνούσε με την επιλεγείσα πολιτική. Μόνο στη διάρκεια του τρίτου προγράμματος ολοκληρώθηκαν 450 βήματα πολιτικής, όπως υπολόγισε ο Σεντένο. Αναμφίβολα, στο βιβλίο περιγράφονται επίσης οι καλές εξελίξεις για την απόφαση ελάφρυνσης του χρέους στις 22 Ιουνίου 2018 και την έξοδο από τα προγράμματα στις 20 Αυγούστου 2018.

Κατά το βιβλίο, για το μέλλον η Ελλάδα έχει υποσχεθεί να συνεχίσει την πολιτική δημοσιονομικής πειθαρχίας, με τη δέσμευση πρωτογενούς πλεονάσματος 3,5% του ΑΕΠ έως το 2022 και περίπου 2,2% μετά το 2023. Η Ελλάδα θα παραμείνει υπό πλήρη έλεγχο του ESM έως ότου εξοφληθούν όλα τα δάνεια. Η άποψη του ESM είναι ότι, εφόσον η Ελλάδα παραμένει δημοσιονομικά συνετή και ενισχύει παράλληλα την οικονομία, το χρέος μπορεί να αποπληρωθεί βάσει χρονοδιαγράμματος. «Είναι πολύ ασυνήθιστο να γίνονται τέτοια μακροπρόθεσμα σχέδια. Αλλά είναι επακόλουθο της πολύ ασυνήθιστης κατάστασης στην Ελλάδα. Καμία άλλη χώρα δεν έχει λάβει τόσο πολλά χρήματα από τους εταίρους της» είπε ο Ρέγκλινγκ. Στη διάρκεια των οκτώ ετών η Ελλάδα έλαβε δάνεια αξίας 289 δισ. ευρώ.